Không gian công cộng tài sản của một thành phố

Hiện trạng các không gian công cộng ở các đô thị đang bị thu hẹp và biến dạng.. Nhiều công viên cũng bị xâm thực để lấy đất cho nhà đầu tư xây dựng các cao ốc thương mại, nhiều dự án chỉ ưu tiên những thứ chỉ mang lại lợi ích kinh tế lớn như nhà ở, khu mua sắm mà rất ít sự ưu tiên cho khu vực vui chơi, sinh hoạt cộng đồng, nhiều tư nhân nhân danh phát triểnkhông gian công cộngđể rồi sau đó thành không gian riêng của họ…Vì vậy, việc Phát triển không gian công cộng như thế nào cho phù hợp với hiện tại và lợi ích tương lai của toàn xã hội vẫn là một thách thức lớn đối với nhiều đô thị Việt Nam.

Những phòng khách mở rộng

Không gian công cộng ngoài trời tại các khu dân cư là một yếu tố quan trọng của một đô thị sống tốt.

Một khu dân cư thiếu không gian công cộng ngoài trời, người dân sẽ không đủ chỗ để thực hiện các hoạt động thể chất và giao tiếp xã hội, đặc biệt là người già và trẻ em, hình ảnh đô thị khô khan và thiếu những không gian cây xanh, thành phố trở nên tẻ nhạt và thiếu hấp dẫn. Đô thị thiếu không gian công cộng ngoài trời và không được quy hoạch hợp lý trực tiếp làm giảm giá trị, bản sắc thành phố và chất lượng sống của người dân. “Điều tạo nên bản sắc của một thành phố là những không gian công cộng của nó chứ không phải các không gian tư nhân. Giá trị của các tiện ích công cộng ảnh hưởng tới giá trị của từng cá nhân. Chúng ta cần tiếp tục bảo vệ cho quan điểm rằng không gian công cộng là tài sản của một thành phố” – ông Joan Clos, Giám đốc điều hành Tổ chức chương trình định cư con người Liên Hiệp Quốc (UN-HABITAT) từng nói vậy.

Tất cả các thành phố thành công trên thế giới đều có một thành phần thiết yếu là hệ thống các không gian công cộng. Không gian công cộng giúp xây dựng sự gắn bó cộng đồng dân cư, bản sắc và văn hóa. Không gian công cộng tạo điều kiện cho các hoạt động xã hội, phát triển kinh tế và tái thiết cộng đồng. Không gian công cộng trong các khu dân cư là nơi cư dân đô thị thực hiện các hoạt động thể chất ngoài trời như đi bộ, tập thể dục, thể thao. Các không gian công cộng ngoài trời của thành phố như những phòng khách mở rộng của cư dân. Không gian công cộng là nơi người dân có những giao tiếp xã hội như gặp gỡ, trò chuyện với hàng xóm, là nơi người già nghỉ ngơi, thư giãn, tận hưởng thiên nhiên, là nơi trẻ em chơi đùa cùng bạn bè… Tầm quan trọng của không gian công cộng của thành phố đối với sức khỏe thể chất và tinh thần của người dân đã được đề cập và xác định từ nhiều thập niên qua tại các nước phát triển.

Tại các đô thị Việt Nam, không gian công cộng khu dân cư có giá trị quan trọng trong lịch sử phát triển đô thị. Không gian công cộng đóng vài trò quan trọng trong đời sống kinh tế và xã hội của các cộng đồng dân cư đô thị. Ngoài các loại hình không gian công cộng thường thấy như công viên, vườn hoa, sân chơi… nhiều loại hình không gian công cộng đa năng như nhà văn hóa, sân chung giữa các tòa nhà chung cư, các phố đi bộ thương mại… mới từ thiết kế đến cách quản lý vận hành đang được xây dựng ở nhiều khu dân cư, các đô thị nhỏ và thành phố trên cả nước. Các không gian công cộng có thể là nơi thu hút các nguồn lực xã hội quan trọng trong tương lai.

Đô thị phát triển, không gian công cộng mất dần

Tốc độ phát triển dân số nhanh chóng tại các đô thị ở Việt Nam trong ba thập niên qua đã gây sức ép lên hệ thống cơ sở hạ tầng. Sự phát triển cơ sở hạ tầng, đặc biệt là hạ tầng xã hội, không gian công cộng, chưa đáp ứng được nhu cầu của người dân đô thị. Gần đây, một số thành phố cũng đã bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến việc xây dựng thêm các không gian công cộng, tuy vậy tốc độ phát triển dân cư tại khu vực trung tâm đô thị vốn đã có mật độ dân số cao và các khu đô thị cũ phát triển thiếu quy hoạch tổng thể vượt xa tốc độ đầu tư mới vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội. Dân cư tập trung ngày một đông vào khu vực trung tâm đô thị làm tăng áp lực lên việc sử dụng đất đai và không gian vật thể đô thị vốn đã chật hẹp. Đất đai dành cho không gian công cộng ngày một khan hiếm và luôn bị tranh chấp bởi các nhu cầu sử dụng sinh lời khác. Các công viên và không gian công cộng hiện có cũng thường bị lấn chiếm, khai thác sai mục đích phục vụ công cộng.

Giống như tại nhiều đô thị đang phát triển trên thế giới, các không gian công cộng ngoài trời tại khu dân cư của các đô thị Việt Nam, đặc biệt là tại các khu vực ven đô và khu đô thị cũ, đang bị đe dọa bởi tư nhân hóa và quản lý yếu. Kết quả là, tại các khu vực đô thị này hiện rất thiếu không gian công cộng chất lượng cho các cư dân thực hiện các hoạt động thể chất và giao tiếp xã hội hàng ngày, tác động đáng kể đến chất lượng cuộc sống, sức khỏe và hạnh phúc. Ngoài ra, sự phát triển mở rộng đô thị tràn lan, thiếu kiểm soát mà không có những kế hoạch phát triển không gian công cộng hợp lý và tổng thể đã dẫn tới kết quả là các đô thị đang phát triển phải đối mặt với việc thiếu không gian công cộng.

Việc khuyến khích tư nhân tham gia phát triển hệ thống không gian công cộng đã phát huy hiệu quả kinh tế xã hội ở các thành phố tại Việt Nam. Nhiều khu đô thị được cải tạo hoặc đầu tư xây dựng mới với không gian công cộng “mới” để phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí của người dân, tuy nhiên đằng sau những không gian có hàng rào bảo vệ, các khu vui chơi giải trí, các câu lạc bộ phải trả phí có thực sự là các không gian công cộng cho mọi người? Tất cả những loại không gian tư nhân, kinh doanh tạo ra ảo tưởng rằng không gian công cộng trong thành phố vẫn tồn tại và phát triển. Nhưng trên thực tế, những không gian chức năng đó đã vô tình tạo ra sự tách biệt giữa các tầng lớp xã hội và thu nhập trong một đô thị. Việc xã hội hóa đầu tư và vận hành các không gian công cộng có nguy cơ tiềm tàng gây ra sự phân hóa xã hội.

Khuyến khích cộng đồng cùng tạo không gian công cộng

Tại các đô thị Việt Nam, hiện nay thiết kế, xây dựng và duy trì các không gian công cộng thường do các cơ quan chức năng của thành phố thực hiện mà thiếu sự tham gia của cộng đồng. Nhiều bài học kinh nghiệm về phát triển đô thị và không gian công cộng chỉ ra rằng thiết kế, xây dựng và duy trì không gian công cộng không chỉ là việc của các nhà thiết kế, quy hoạch và quản lý đô thị. Khuyến khích sự tham gia nhiều mặt của cộng đồng trong việc tạo ra các không gian công cộng tại nơi họ sinh sống có thể là cơ hội và nơi của những ý tưởng lớn ra đời.

Xây dựng và phát triển một khu dân cư đô thị là một quá trình hữu cơ, linh hoạt chứ không phải là một công thức đơn điệu, cứng nhắc cho mọi khu vực. Ý kiến của người dân địa phương luôn cần được xem xét và tôn trọng. Cộng đồng cũng cần được đóng góp một phần vào chi phí, công sức xây dựng và duy trì các không gian công cộng tại nơi mình sinh sống. Sự tham gia của cộng đồng vào xây dựng và phát triển không gian công cộng sẽ là mấu chốt tạo ra bản sắc cho địa phương và không gian công cộng trở thành một phương tiện gắn kết các thành viên trong cộng đồng, mọi người sẽ cảm thấy gần gũi và thuộc về nơi họ sinh sống khi những không gian công cộng trong khu vực do chính họ tạo ra và vận hành.

Đối với các đô thị đang phát triển, khi phần lớn nguồn lực của thành phố đều tập trung để phát triển kinh tế, dường như việc đầu tư vào không gian công cộng là chưa cấp thiết. Tương tự, tại các khu ven đô và khu đô thị cũ của Việt Nam, việc đầu tư xây dựng và duy trì các điều kiện tối thiểu cho các không gian công cộng hấp dẫn, an toàn và vệ sinh là một thách thức đặc biệt, khi mà phát triển kinh tế của đô thị vẫn đang là vấn đề ưu tiên. Điều mà nhiều nhà quản lý và phát triển đô thị thường lãng quên là giá trị bền vững mà không gian công cộng mang lại cho thành phố. Với tầm nhìn xa để thấy giá trị của không gian công cộng, một sự đầu tư thích hợp cho phát triển các không gian công cộng chất lượng sẽ đem lại sự đa dạng và bản sắc cho các khu vực đô thị nói riêng và cả thành phố nói chung. Bằng cách tạo ra các cơ hội để tăng cường giao tiếp xã hội, thương mại, và nâng cao lợi ích sức khỏe của nhân dân, không gian công cộng có thể là nơi phát huy các nguồn lực có hạn và làm cho một khu vực đô thị  trở nên hấp dẫn, phong phú hơn và từ đó phát triển kinh tế địa phương một cách bền vững.

 Ths.KTS Đinh Đăng Hải

(Cán bộ cao cấp Dự án thành phố sống tốt của tổ chức HealthBridge Foundation of Canada)

ĐTPT số 71-72/2018