Đà Nẵng mới, sau khi hợp nhất cùng Quảng Nam, không đơn thuần là một sự thay đổi về địa giới hành chính, mà là sự ra đời của một thực thể đô thị mới với tiềm lực và sứ mệnh lịch sử. Vùng đất này hội tụ đủ những điều kiện hiếm có: hệ thống cảng biển chiến lược, sân bay quốc tế hiện đại, mạng lưới đường bộ và đường sắt xuyên suốt, quỹ đất rộng lớn và đa dạng, cùng với tiềm năng du lịch – logistics hàng đầu Việt Nam. Đà Nẵng mới không chỉ là trung tâm của miền Trung, mà còn đứng trước cơ hội trở thành hạt nhân của một siêu vùng đô thị biển thông minh, cạnh tranh được với những trung tâm lớn trong khu vực. Tuy nhiên, lịch sử đô thị hóa của TP.HCM cho thấy một bài học đắt giá: khi tốc độ đô thị hóa vượt xa năng lực quản lý và đầu tư hạ tầng, cái bẫy hạ tầng sẽ trở thành điểm nghẽn kéo lùi sự phát triển. Chính vì vậy, Đà Nẵng mới cần một khung chính sách thử nghiệm đặc biệt, một Sandbox Giao thông – Đô thị, không chỉ để thử nghiệm công nghệ mà còn để kiểm chứng cơ chế quản trị, tài chính và vận hành mới trong phạm vi an toàn, trước khi mở rộng thành mô hình quốc gia.
Khái niệm Sandbox ở đây cần được hiểu rộng hơn so với cách nhìn thông thường. Nó không chỉ là một công cụ công nghệ phục vụ mô phỏng hay thử nghiệm, mà trước hết là một thể chế cho phép vùng đô thị được vận hành trong một cơ chế linh hoạt, sáng tạo và dám thử nghiệm. Sandbox này đặt mục tiêu biến Đà Nẵng mới thành phòng thí nghiệm quốc gia về đô thị thông minh. Ở đó, các công cụ như VisionEval, UrbanFootprint và Digital Twin không chỉ đóng vai trò hỗ trợ kỹ thuật, mà trở thành nền tảng hoạch định chính sách dựa trên dữ liệu. Song song với đó, một cơ quan vùng – Metropolitan Authority Huế – Đà Nẵng mới – Quảng Ngãi – sẽ được thành lập, có thẩm quyền điều phối quy hoạch, quản lý dữ liệu và vận hành hạ tầng trên toàn miền Trung. Khi ấy, Đà Nẵng mới đủ lớn để trở thành hạt nhân, nhưng chỉ khi kết nối được với Huế ở phía Bắc và Quảng Ngãi ở phía Nam, một siêu vùng đô thị tích hợp mới thực sự hình thành.
Mỗi cực trong tam giác Huế – Đà Nẵng mới – Quảng Ngãi có thế mạnh riêng và bổ trợ cho nhau. Huế là trung tâm văn hóa, giáo dục và y tế, vốn dĩ đã là một di sản nhân loại với quỹ giá trị văn hóa sâu dày, đồng thời có nền tảng giáo dục đào tạo y dược hàng đầu. Đà Nẵng mới là thủ phủ du lịch, công nghệ và logistics, nơi hội tụ dòng vốn đầu tư, nguồn nhân lực chất lượng cao và hạ tầng dịch vụ quốc tế. Quảng Ngãi đóng vai trò công nghiệp nặng, đặc biệt với lọc hóa dầu và các khu công nghiệp trọng điểm. Khi ba cực này được liên kết bằng một hệ thống hạ tầng đa phương thức – đường sắt tốc độ cao, metro, cao tốc, cảng biển và logistics hub – toàn miền Trung sẽ hình thành một cực phát triển mạnh mẽ, có khả năng cạnh tranh trực diện với các trung tâm đô thị lớn của Đông Nam Á.
Bộ công cụ Sandbox chính là nền tảng để hiện thực hóa tầm nhìn này. VisionEval có thể mô phỏng hành vi đi lại của người dân, dự báo nhu cầu giao thông dưới những chính sách khác nhau. Nó có thể trả lời những câu hỏi cụ thể: nếu tỷ lệ xe điện đạt 50% vào năm 2040 thì lượng phát thải sẽ giảm bao nhiêu; hoặc nếu phát triển các khu đô thị TOD quanh metro thì tỷ lệ người dân sử dụng phương tiện công cộng sẽ tăng lên mức nào. UrbanFootprint đóng vai trò như một phòng thí nghiệm kịch bản đô thị, cho phép so sánh giữa mô hình phát triển đô thị nén, mở rộng ven biển hay mô hình lai ghép. Từ đó, có thể lượng hóa các tác động đến sử dụng đất, năng lượng, môi trường và chi phí xã hội. Digital Twin lại tái hiện bản sao số thời gian thực của hạ tầng và dịch vụ đô thị: giám sát container tại cảng Liên Chiểu – Chu Lai, điều phối luồng khách du lịch giữa Hội An – Đà Nẵng – Huế, cảnh báo ùn tắc ở nút Hòa Cầm, tối ưu luồng vận tải hàng hóa từ cảng ra khu công nghiệp Dung Quất. Khi kết hợp với Dashboard KPI để giám sát minh bạch, VR/AR để mô phỏng, và crowdsourcing để tham vấn cộng đồng, hệ sinh thái Sandbox sẽ không chỉ là một phòng thí nghiệm kỹ thuật số, mà là một không gian quản trị mở, minh bạch và có sự tham gia của người dân.
Điểm đột phá quan trọng nhất của Sandbox không nằm ở công nghệ, mà ở thể chế quản trị. Một cơ quan vùng – Metropolitan Authority Huế – Đà Nẵng mới – Quảng Ngãi – cần được thành lập, với quyền điều phối quy hoạch, quản lý dữ liệu và vận hành hạ tầng vùng. Nguyên tắc nền tảng là chia sẻ dữ liệu mặc định: mọi dự án hạ tầng, từ metro, cao tốc đến cảng biển, đều phải nộp dữ liệu vào Urban Data Hub. Chỉ với dữ liệu minh bạch và liên thông, các công cụ dự báo và điều phối mới phát huy hiệu quả thực sự. Cùng với đó, sự phối hợp liên ngành giữa Bộ Xây dựng, Bộ Tài chính, Bộ Nông nghiệp & Môi trường phải được tổ chức theo cơ chế linh hoạt, rút ngắn thủ tục và tăng tốc ra quyết định. Đây chính là sự đổi mới thể chế mà Sandbox hướng đến: biến quản trị hạ tầng và đô thị từ cơ chế phân mảnh sang cơ chế tích hợp và liên thông.
Về tài chính, Sandbox cho phép thử nghiệm những công cụ mới để huy động nguồn lực. PPP có thể áp dụng cho các dự án cao tốc, metro, cảng biển và logistics hub. Nguồn vốn ODA sẽ ưu tiên cho hạ tầng xanh như BRT, xe buýt điện và metro. Land Value Capture có thể khai thác giá trị gia tăng từ quỹ đất quanh các ga metro hoặc ga đường sắt tốc độ cao để tái đầu tư vào hạ tầng. Ngoài ra, một quỹ đổi mới sáng tạo vùng cũng nên được thành lập nhằm hỗ trợ các startup trong lĩnh vực AI và IoT ứng dụng cho giao thông và đô thị thông minh. Những công cụ tài chính này, khi được thử nghiệm trong Sandbox, sẽ tạo tiền đề để nhân rộng ra toàn quốc, đồng thời giảm gánh nặng ngân sách và khuyến khích khu vực tư nhân tham gia.
Lộ trình triển khai Sandbox có thể chia thành ba giai đoạn. Giai đoạn khởi động từ 2025 đến 2030 tập trung vào xây dựng nền móng: thiết lập Urban Data Hub, thí điểm Digital Twin tại Đà Nẵng mới, chạy VisionEval và UrbanFootprint cho toàn vùng, đồng thời xử lý ngay các điểm nghẽn cấp bách như QL1A, cầu Cửa Đại hay nút Hòa Cầm. Giai đoạn mở rộng từ 2030 đến 2040 sẽ chứng kiến việc vận hành metro Đà Nẵng – Hội An – Chu Lai – Quảng Ngãi, mở rộng Digital Twin ra toàn vùng tam giác, triển khai PPP logistics tại Chu Lai – Kỳ Hà. Giai đoạn chuẩn hóa và nhân rộng từ 2040 đến 2050 đặt mục tiêu đạt 100% giao thông xanh, vận hành hệ thống hạ tầng bằng AI toàn diện, và thể chế hóa Sandbox thành một luật khung quốc gia.
Để đảm bảo thành công, các chỉ số đánh giá cần rõ ràng và đo lường được. Mục tiêu là giảm 30% thời gian di chuyển nội vùng vào năm 2030, nâng tỷ lệ giao thông công cộng lên ít nhất 40% vào 2040, đảm bảo 50% hàng hóa cảng đi bằng vận tải đa phương thức và giảm 40% phát thải CO₂ từ giao thông vào 2050. Các chỉ số này phải được giám sát công khai qua dashboard, không chỉ để tạo niềm tin nơi người dân và nhà đầu tư, mà còn để tăng cường trách nhiệm giải trình của chính quyền.
Nhìn lại, Đà Nẵng mới sau sáp nhập đã trở thành một hạt nhân đủ lớn để dẫn dắt miền Trung. Nhưng sự phát triển bền vững chỉ có thể đạt được nếu đặt trong khung tam giác Huế – Đà Nẵng mới – Quảng Ngãi. Sandbox Giao thông – Đô thị chính là công cụ để thử nghiệm những ý tưởng này, tạo không gian an toàn cho đổi mới, kiểm chứng cơ chế quản trị và huy động tài chính, đồng thời phát triển các mô hình vận hành hạ tầng thông minh. Nếu thành công, Đà Nẵng mới sẽ không chỉ tránh được vết xe đổ của TP.HCM, mà còn mở ra một con đường mới cho Việt Nam bước vào kỷ nguyên siêu đô thị thông minh, nơi mà giao thông không còn là điểm nghẽn, mà trở thành động lực phát triển bền vững và hội nhập quốc tế.
ThS. LÊ TÙNG LÂM
Trưởng ban Đô thị, HĐND TP. Đà Nẵng
