Đà Nẵng và kỷ niệm một thời không thể nào quên

Năm 2012, Đồ án Quy hoạch chung thành phố Đà Nẵng (1993) do KTS Trần Ngọc Chính và các cộng sự thuộc Viện Quy hoạch Đô thị Nông thôn (Bộ Xây dựng) thực hiện đã vinh dự được Chủ tịch nước trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Là một trong những người đến với Đà Nẵng từ rất sớm, chứng kiến những đổi thay từng ngày của thành phố này, KTS Trần Ngọc Chính (Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam) đã chia sẻ những kỷ niệm cũng như những điều ông trăn trở về sự phát triển của Đà Nẵng.

KTS Trần Ngọc Chính – Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam

Cuối năm 1991, tôi lại vào Đà Nẵng, lần này với tư cách Trưởng đoàn, chủ nhiệm đồ án Quy hoạch chung xây dựng thành phố Đà Nẵng. Đoàn có 11 người là các kiến trúc sư, kỹ sư chuyên ngành đô thị thuộc Viện Quy hoạch Đô thị Nông thôn – Bộ Xây dựng.

Đà Nẵng hơn 15 năm sau ngày giải phóng nhưng vẫn còn giữ nguyên hình ảnh của một đô thị phục vụ chiến tranh, là một khu liên hợp quân sự khổng lồ (Hải – Lục – Không quân) của Mỹ – Ngụy trước năm 1975.

Ngày ấy, từ Huế vào Đà Nẵng phải vượt qua đèo Hải Vân hiểm trở, qua Liên Chiểu – Nam Ô để vào trung tâm thành phố là những cồn cát trải dài dưới chân núi Phước Tường ngập những nghĩa địa sáng lòa nối tiếp nhau. Từ Ngã ba Huế vào trung tâm thành phố là tuyến phố lớn với kiến trúc đơn điệu, thấp tầng bằng vật liệu đá rửa truyền thống của một thời gian khổ. Nhiều tuyến phố đan nhau thiếu hoạt động thương mại nên buồn tẻ, đìu hiu; chỉ có mấy dãy phố trung tâm gần chợ Hàn, có cửa hàng buôn bán với mặt hàng truyền thống, rẻ tiền, thiếu sự hấp dẫn. Sau này, nền kinh tế hàng hóa thị trường đã làm biến đổi hình ảnh đường phố của đô thị này.

Sông Hàn, con sông làm nên giá trị không gian cảnh quan kiến trúc đô thị lặng lờ trôi, hai bên bờ sông còn nhem nhuốc. Nối hai bờ sông Hàn chỉ duy nhất có cây cầu Nguyễn Văn Trỗi và các chuyến phà từ chợ Hàn sang bãi than phía bờ Đông hãy còn nghèo đói và gian khổ.

Đặc biệt, khu làng chài Nại Hiên Đông án ngữ cả một vùng cửa sông rộng lớn là làng nghề biển truyền thống của đô thị này; làng chật chội, phát triển tự phát, nhà ở quay lưng ra sông Hàn với kiến trúc đặc trưng là nhà ở trên cọc (dân thành phố gọi là nhà Chồ) vửa xấu vừa làm ảnh hưởng môi trường sông nước và mang tính địa phương khó quên trong lịch sử phát triển đô thị một thời.

Trong tháng đầu tiên ở Đà Nẵng, tôi và đoàn công tác triển khai thực địa, khảo sát toàn thành phố và vùng phụ cận. Công việc quy hoạch quan trọng này có sự tham gia của Viện Quy hoạch xây dựng tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng nên việc đi khảo sát thực tế có nhiều thuận lợi. Qua việc tiếp cận thực tế mới thấy việc sử dụng đất xây dựng của thành phố phần lớn là đất quân sự gồm đất xây dựng sân bay, kho tàng, bến bãi quân sự, có cả dưới lòng đất, diện tích lớn như: sân bay Nước Mặn, sân bay Đà Nẵng, tổng kho An Đồn, kho xăng Nại Hiên, cảng dầu nổi Mỹ Khê. Các trại lính mà chúng ta đang sử dụng lại án ngữ cả một vùng phía Đông sân bay Đà Nẵng. Cảng quân sự Tiên Sa là căn cứ hải quân lớn của Mỹ – Ngụy trải dài vào tận cầu Nguyễn Văn Trỗi trên sông Hàn.

Núi Sơn Trà, cảnh quan thiên nhiên được Thượng đế ban cho Đà Nẵng, vừa che chắn gió Đông Bắc, vừa là thắng cảnh kỳ thú cho thành phố, là vườn quốc gia đặc biệt và cũng là một điểm quan trọng trong an ninh quốc phòng của quốc gia. Trên đỉnh Sơn Trà cao 621m là rađa hải quân Mỹ được cho là biểu tượng mắt thần khu vực Đông Dương được xây dựng từ những năm 60 của thế kỷ trước. Xin được nhắc địa danh này để chúng ta thấy rằng trong quy hoạch thành phố Đà Nẵng, Sơn Trà có một vị thế rất quan trọng.

Đoàn chúng tôi có 5 tháng làm việc tại Đà Nẵng để tiếp cận thực tế, khai thác tài liệu, phác thảo ý tưởng, lên phương án và trình bày với các cấp tại Quảng Nam – Đà Nẵng. Chúng tôi thường xuyên làm việc với Viện Quy hoạch địa phương để trao đổi và tiếp thu những tài liệu, những quy hoạch chi tiết của Viện để kịp thời điều chỉnh và đưa ra phương án tốt nhất có thể về đô thị lớn nhất miền Trung – Tây Nguyên này.

Trong phương án lựa chọn, nội dung tổ chức giao thông đô thị rất quan trọng, là bộ khung cho sự phát triển thành phố và là sự liên kết vùng có liên quan đến việc lấy đất quốc phòng và có quan hệ đến công tác an ninh quốc gia nên chúng tôi quyết định có một buổi báo cáo xin ý kiến lãnh đạo Quân khu 5.

Đoàn công tác thuộc Viện Quy hoạch Đô thị Nông thôn (Bộ Xây dựng) triển khai thực địa, khảo sát toàn thành phố và các vùng phụ cận năm 1991.

Tôi nhớ rõ, hôm ấy Trung tướng Phan Hoan – Tư lệnh trưởng Quân khu 5 và các tướng lĩnh trong lãnh đạo quân khu đến rất sớm. Trong số đó, tôi nhớ có Đại tá Nguyễn Đức Soát – Anh hùng lực lượng vũ trang – người phi công bắn rơi nhiều máy bay Mỹ, Sư trưởng Sư đoàn không quân 371 cũng có mặt (sau này anh là Trung tướng, Phó tổng tham mưu trưởng Quân đội nhân dân Việt Nam). Buổi sáng hôm ấy, tôi trình bày phương án quy hoạch thành phố Đà Nẵng rất rành mạch, nhấn mạnh phần quy hoạch có liên quan đến đất quốc phòng và công tác quy hoạch có liên quan đến an ninh quốc phòng tại thành phố Đà Nẵng và khu vực miền Trung.

Tôi nhấn mạnh đến sân bay Nước Mạn không còn phù hợp trong yêu cầu phát triển kinh tế của thành phố nên phải dành một phần lớn đất để xây dựng tuyến đường ven biển từ Sơn Trà đến Non Nước – Hội An; chuyển các kho xăng dầu ra khỏi khu dân cư đô thị; sắp xếp lại các kho tàng, bến bãi, khu ở của quân đội, đặc biệt dọc theo phía Đông sân bay Đà Nẵng để triển khai tuyến đường Bắc Nam dọc sân bay nhằm kết nối giao thông Bắc Nam được thuận lợi. Trung tướng Phan Hoan đề nghị hội nghị trao đổi và Tư lệnh Quân khu 5 đồng ý với đề xuất của đoàn. Chúng tôi rất vui và coi đấy là thành công bước đầu trong giai đoạn lập quy hoạch để trình các cấp.

Sau đó, Quy hoạch chung xây dựng thành phố Đà Nẵng đã được tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng và Bộ Xây dựng trình Thủ tướng Võ Văn Kiệt phê duyệt vào năm 1993.

Ngày ấy, trong quá trình gnhieen cứu đồ án “Quy hoạch chung thành phố Đà Nẵng” chúng tôi đã đề xuất tách thành phố Đà Nẵng ra khỏi tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng để trực thuộc Trung ương. Ngoài phương án ranh giới hành chính thành phố Đà Nẵng như hiện nay còn có phương án thành phố Đà Nẵng có cả huyện Hòa Vang, Hội An và lấy đến sông Thu Bồn trở ra.

Đến năm 1996, khi Đà Nẵng trở thành thành phố trực thuộc Trung ương thì mới có điều kiện phát triển vượt bậc (trước đó Đà Nẵng chỉ là một đơn vị hành chính cấp huyện nên không thể có điều kiện phát triển được). Năm 1997, Đà Nẵng bắt đầu bứt phá với các công trình hạ tầng đô thị mà cầu quay sông Hàn là công trình ấn tượng ngay từ đầu thời kỳ thành phố được trực thuộc Trung ương.

Trong các đô thị biển Việt Nam, ngoài thành phố Hạ Long gắn bó với kỳ quan thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long thì thành phố Đà Nẵng là đô thị biển có cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ và có vẻ đẹp hiếm có với biển Thái Bình Dương và vịnh Đà Nẵng, núi Sơn trà, núi Hải Vân, vòng cung núi Phước Tường và xa hơn là Bà Nà của dãy Trường Sơn hùng vĩ. Đà Nẵng được sở hữu một dòng sông có đầy đủ tiêu chí theo mong muốn để dòng sông này được quy hoạch và xây dựng để trở thành một bài thơ đô thị cho thành phố biển đặc sắc. Sông Hàn đã làm nên sự khác biệt của Đà Nẵng với các đô thị Việt Nam.

Cố Thủ tướng Võ văn Kiệt lắng nghe KTS Trần Ngọc Chính thuyết minh đồ án “Quy hoạch chung thành phố Đà Nẵng” năm 1993.

Bước sang thế kỷ 21, Đà Nẵng phát triển nhanh chóng và trở thành hiện tượng nổi bật trong quản lý phát triển đô thị theo quy hoạch, nhiều dự án để lại dấu ấn, được đầu tư khá bài bản và tuân thủ quy hoạch trên cơ sở những điều chỉnh cần thiết và hợp lý. Ngoài hệ thống giao thông đô thị được xây dựng hiện đại, bộ khung đô thị kết nối Bắc – Nam thành phố và hệ thống cầu qua sông Hàn, sông Cẩm Lệ được nghiên cứu, lựa chọn, thiết kế và đầu tư có giá trị cao về thẩm mỹ, về kiến trúc, đạt được dấu ấn cho từng cây cầu bắc qua sông Hàn, thực sự là những tác phẩm của kỹ thuật và nghệ thuật, có màu sắc rất riêng như cầu Thuận Phước, cầu Sông Hàn, cầu Rồng (là một ý tưởng độc đáo), cầu Trần Thị Lý sang trọng và hiện đại, cầu Tiên Sơn và các cầu vượt sông Cẩm Lệ hướng thành phố về phía Nam để kết nối với vùng đất còn nhiều tiềm năng phát triển.

Sân bay quốc tế Đà Nẵng được cải tạo mở rộng là sân bay quốc tế của miền Trung với việc xây dựng nhà ga mới hiện đại. Công viên văn hóa trung tâm được xây dựng với các công trình kiến trúc nổi bật có chất lượng cao như: nhà thi đấu đa năng, cung thể thao, các công trình phục vụ văn hóa và nghệ thuật cho cộng đồng luôn được chú trọng và tạo được ấn tượng, làm phong phú hơn đời sống cho cư dân đô thị.

Bản đố Quy hoạch tổng thể phát triển đến năm 2020

Cảm nhận về Đà Nẵng ấn tượng nhất có lẽ là về cảnh quan sông Hàn bởi sự sáng tạo giàu chất thơ, hiện đại, bản sắc nhưng lại rất thân thiện với mọi người. Vào ban đêm, sông Hàn lung linh và huyền ảo, và điều cảm nhận đặc biệt nhất là những đêm Festival pháo hoa quốc tế được tổ chức trên sông Hàn đã làm cho sông Hàn và Đà Nẵng đẹp rạng rỡ và ghi tên tuổi của mình trên bản đồ đô thị thế giới. Không gian đô thị với sông Hàn là trục cảnh quan thiên nhiên đã được thành phố chú ý trong công tác thiết kế đô thị, các công trình khách sạn cao cấp, văn phòng cao tầng, tổ hợp nhà ở – văn phòng – thương mại tiện nghi đã tạo được điểm nhấn hai bên bờ sông, làm nên một không gian đô thị hiện đại, đổi mới và phát triển có bản sắc. Tuy chưa hoàn chỉnh nhưng chúng ta có thể chờ đợi được kiến trúc đô thị dọc sông Hàn khi hoàn chỉnh sẽ là một tác phẩm đô thị sống động – hấp dẫn. Mặt khác, dọc theo chiều dài bãi biển suốt từ Sơn Trà đến Điện Ngọc là những khu nghỉ mát, du lịch nghỉ dưỡng cao cấp nổi tiếng, sánh được với các khu du lịch hàng đầu thế giới, trong đó nổi bật là khách sạn InterContinental trên bán đảo Sơn Trà.

Những ngày đầu năm 2019, Nghị quyết số 43-NQ ngày 24/1/2019 về xây dựng và phát triển thành phố Đà Nẵng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã làm rõ thêm vị trí, vai trò trung tâm của Đà Nẵng trong Vùng kinh tế trọng điểm miền Trung. Theo đó, Đà Nẵng là một hiện tượng đô thị biển được kỳ vọng nhất, một đô thị kiểu mẫu trong chiến lược phát triển đô thị Việt Nam. Tuy rằng trong quá trình phát triển vẫn còn có những bất cập trong quy hoạch và quản lý khi vấn đề phát triển đô thị đang là thách thức trong quá trình toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu và nước biển dâng. Song, những ai đã từng đến với Đà Nẵng đều cùng chung ý nghĩ với cư dân thành phố này – Đà Nẵng là thành phố đáng sống. Những người làm công tác phát triển đô thị đang mong muốn và xây dựng Đà Nẵng là thành phố thông minh – thành phố xanh, xứng tầm là đô thị đi đầu cả nước về phát triển và quản lý đô thị.

KTS TRẦN NGỌC CHÍNH

Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam

(ĐT&PT số 78-79/2019)