Kiến trúc là tấm gương phản chiếu hành trình tiến hóa của nhân loại. Từ những công trình tiền sử đến các tuyệt tác hiện đại, mỗi phong cách đều là một câu chuyện về tư duy và văn hóa của một thời đại. Cùng Kiến Việt tham gia chuyến du hành xuyên lịch sử, tìm kiếm những bài học cho tương lai của ngành kiến trúc qua bài viết dưới đây.
Kiến trúc là một bản ghi sống động của lịch sử nhân loại. Các phong cách kiến trúc không chỉ phản ánh những lựa chọn thẩm mỹ, mà còn là minh chứng cho sự tiến bộ công nghệ, học thuyết triết học, cấu trúc xã hội và khả năng thích ứng với khí hậu. Mỗi thời kỳ trong lịch sử kiến trúc đại diện cho một bước phát triển mới trong mối liên kết của con người với không gian, công năng và ý nghĩa (Kostof, 1995). Việc thấu hiểu sự phát triển của các phong cách kiến trúc mang đến một cái nhìn sâu sắc về những giá trị, tiềm năng và lý tưởng của các xã hội xuyên suốt lịch sử.
Kiến trúc thời tiền sử ra đời như lời giải trực tiếp cho những nhu cầu sinh tồn cơ bản nhất của con người
Kiến trúc Tiền sử và Kiến trúc bản địa (Vernacular)
Khởi nguồn sơ khai
Những công trình kiến trúc đầu tiên ra đời từ nhu cầu thiết yếu: cung cấp nơi trú ẩn khỏi thiên nhiên khắc nghiệt, phòng thủ chống lại thú dữ và phục vụ đời sống cộng đồng. Các công trình tiền sử như quần thể cự thạch Stonehenge (khoảng 3000-2000 TCN) hay làng Çatalhöyük ở Thổ Nhĩ Kỳ đương đại (khoảng 7100 TCN) cho thấy những thử nghiệm ban đầu về không gian, nghi thức và tính bền vững (Renfrew, 1973).
Truyền thống bản địa
Kiến trúc bản địa (Vernacular) phát triển một cách tự phát, bắt nguồn từ văn hóa và vật liệu địa phương mà không cần đến sự tham gia của các nhà thiết kế chuyên nghiệp. Các công trình như lều tuyết, nhà đất hay nhà gỗ minh họa cách các hình thái xây dựng đã phản ứng với các yếu tố môi trường và công nghệ thời bấy giờ (Oliver, 2006). Mặc dù ít được ghi chép, trường phái kiến trúc này vẫn là nền tảng của các môi trường xây dựng truyền thống trên khắp thế giới.
Di tích kiến trúc cổ đại mở ra hành trình khám phá đầy cuốn hút về lịch sử nhân loại
Kiến trúc Cổ đại: Quyền lực và hoành tráng
Kiến trúc Ai Cập
Kiến trúc Ai Cập (khoảng 3000-1000 TCN) nhấn mạnh tính hoành tráng và vũ trụ học. Các kim tự tháp ở Giza, đền Karnak và cột đá obelisk mang mục đích tôn giáo, thể hiện quyền kiểm soát đá và kiến thức về sự liên kết với vũ trụ (Arnold, 2003). Thiết kế trực giao và sự sắp xếp theo trục của chúng là khởi đầu cho một trật tự không gian có tính hình thức.
Sự đóng góp từ người Lưỡng Hà và Ba Tư
Những công trình ziggurat ở Lưỡng Hà và các cung điện Ba Tư (ví dụ: Persepolis) là hình mẫu cho quy hoạch đô thị sơ khai, công nghệ gạch bùn và các đổi mới về trang trí. Những phong cách này đã tạo ra nền tảng cho hệ thống cấp bậc mang tính biểu tượng trong thiết kế công trình (Curtis, 1996).
Thung lũng Indus và kiến trúc Trung Hoa cổ đại
Nền văn minh thung lũng Indus (khoảng 2600-1900 TCN) nổi bật với quy hoạch đô thị tinh vi – đường phố theo ô bàn cờ, hệ thống thoát nước và nhà ở theo mô-đun (Kenoyer, 1998). Kiến trúc gỗ Trung Quốc, trong các triều đại đầu tiên, dựa trên sự đối xứng, tính trục và hệ thống cấp bậc, trở thành nền tảng cho trật tự kiến trúc Đông Á.
Kiến trúc cổ điển tôn vinh tỷ lệ vàng và sự hài hòa như chuẩn mực trong thiết kế công trình
Kiến trúc Cổ điển: Sự hài hòa và tỷ lệ vàng
Kiến trúc Hy Lạp
Kiến trúc Hy Lạp (khoảng 800-146 TCN) dựa trên toán học, tỷ lệ và tính thẩm mỹ. Các ngôi đền như Parthenon là hình mẫu cho các thức cột Doric, Ionic và Corinthian (Scully, 1989). Việc tập trung vào tỷ lệ con người và sự hiệu chỉnh quang học thể hiện bước chuyển sang chủ nghĩa nhân văn và trật tự hợp lý.
Sáng tạo của La Mã
Kiến trúc La Mã (khoảng 509 TCN-476 SCN) xây dựng trên nền tảng Hy Lạp với sự đột phá về kết cấu – sử dụng vòm, mái vòm và vòm cuốn (vaults). Đấu trường La Mã, đền Pantheon và hệ thống cống dẫn nước đồ sộ thể hiện kỹ năng xây dựng và tầm nhìn đô thị của người La Mã (MacDonald, 1982). Các thành phố La Mã được quy hoạch theo ô lưới, phân khu chức năng và bổ sung các công trình dân dụng như thánh đường và quảng trường.
Kiến trúc Gothic mang hơi thở của đức tin và tâm linh châu Âu trung cổ
Kiến trúc Trung Cổ: Biểu tượng và tâm linh
Kiến trúc Byzantine và Romanesque
Phong cách Byzantine, bắt nguồn từ truyền thống của phía đông La Mã, đặc trưng bởi các mái vòm trung tâm (ví dụ: Hagia Sophia) và những bức tranh khảm tinh xảo. Phong cách Romanesque (khoảng 800-1100 SCN) ở châu Âu đặc trưng bởi khối xây nặng nề, vòm thùng (barrel vaults) và vòm tròn, thường được xây dựng cho các tu viện và nhà thờ hành hương (Fletcher & Cruickshank, 1996).
Kiến trúc Gothic
Phong cách Gothic (khoảng 1150-1500 SCN) bổ sung các đổi mới về kết cấu như vòm nhọn, vòm bay (flying buttresses) và vòm gân (ribbed vaults) để đạt được chiều cao vượt trội. Các nhà thờ lớn như Notre-Dame de Paris hay Chartres đại diện cho sự siêu việt, ánh sáng thông qua các cửa sổ kính màu và sự táo bạo trong cấu trúc (Frankl, 2000).
Hai phong trào Phục hưng và Baroque đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử văn hóa châu Âu
Kiến trúc Phục hưng và Baroque: Chủ nghĩa duy lý và nghệ thuật sân khấu
Kiến trúc Phục hưng
Dựa trên kiến trúc cổ đại, kiến trúc Phục hưng (thế kỷ 14-17) tái sinh tính đối xứng, tỷ lệ và hình học. Các kiến trúc sư như Filippo Brunelleschi, Leon Battista Alberti và Andrea Palladio, cùng nhiều kiến trúc sư khác, đã khôi phục các trật tự cổ điển dựa trên các mô hình mới về góc nhìn khoa học và triết học nhân văn (Wittkower, 1998).
Phong cách Baroque và Rococo
Phong cách Baroque (cuối thế kỷ 16-18) đặc trưng bởi những thiết kế mang hơi hướng drama, tính động và những trang trí cầu kỳ. Bernini và Borromini đã thao túng trình tự không gian để gây ấn tượng và định hướng cảm nhận. Phong cách Rococo ở thời kỳ sau lại mang đến sự vui tươi và thanh lịch trong trang trí, đặc biệt là trong thiết kế nội thất (Blunt, 1973).
Chủ nghĩa tân cổ điển và cách mạng công nghiệp: Sự trở lại và cuộc cách mạng
Tân Cổ điển (Neoclassicism)
Phát triển vào thế kỷ 18, phong cách tân cổ điển là một phản ứng đối với sự thái quá của phong cách Baroque. Dựa trên các nguyên tắc của Thời kỳ Khai sáng và các cuộc khai quật khảo cổ, trường phái này tôn vinh lý trí, sự đơn giản và hài hòa, thể hiện qua các tác phẩm của Étienne-Louis Boullée và Claude-Nicolas Ledoux (Summerson, 1980).
Kiến trúc Công nghiệp
Cuộc Cách mạng Công nghiệp (cuối thế kỷ 18 – 19) đã khiến sắt, kính và thép trở thành vật liệu xây dựng. Các công trình như Cung điện Thủy tinh (The Crystal Palace ) (1851) và Tháp Eiffel (1889) đã thể hiện những khả năng không gian và những chuẩn mực thẩm mỹ mới (Giedion, 1941). Nhà máy và nhà ga xe lửa giờ đây trở thành những loại hình công trình mới.
Kiến trúc hiện đại: Chức năng và hình thức
Chủ nghĩa Hiện đại sơ khai (Early Modernism)
Đầu thế kỷ 20 chứng kiến một kỷ nguyên kiến trúc mới, thoát khỏi lối trang trí cầu kỳ và phong cách truyền thống. Các phong trào Bauhaus, De Stijl và chủ nghĩa kiến tạo đề cao các nguyên tắc tối giản, tiêu chuẩn hóa và công năng. “Năm điểm của Kiến trúc” của Le Corbusier và triết lý “ít là nhiều” của Mies van der Rohe đã định hình tinh thần hiện đại trong kiến trúc (Frampton, 2007).
Phong cách Quốc tế (International Style)
Được đặc trưng hóa trong triển lãm MoMA năm 1932, Phong cách Quốc tế thúc đẩy các nguyên tắc thiết kế phổ quát – hình khối chữ nhật, mặt bằng mở và vật liệu công nghiệp. Mặc dù bị chỉ trích vì bỏ qua bối cảnh địa phương, phong cách này đã khơi mào cho cuộc tranh luận kiến trúc trên toàn cầu (Hitchcock & Johnson, 1932).
Phong cách hậu hiện đại và giải tỏa cấu trúc (Deconstructivism)
Kiến trúc hậu hiện đại
Đáp lại sự khô cứng của chủ nghĩa Hiện đại, Hậu Hiện đại (những năm 1970–1990) mang trở lại chủ nghĩa lịch sử, đa nguyên và tính châm biếm. Các kiến trúc sư như Robert Venturi, Michael Graves và Charles Moore đã thách thức các quy tắc cứng nhắc của chủ nghĩa Hiện đại bằng sự vui tươi trong hình thức, biểu tượng và bối cảnh (Jencks, 1977).
Kiến trúc Giải tỏa cấu trúc
Lấy cảm hứng từ triết học của Derrida, giải tỏa cấu trúc đã tháo gỡ các khái niệm cổ điển về trật tự, hình học và bố cục. Các tác phẩm của Zaha Hadid, Daniel Libeskind và Peter Eisenman thử nghiệm sự phân mảnh, phi tuyến tính và sự căng thẳng thị giác, mở rộng vốn từ vựng của hình thức (Tschumi, 1994).
Phong cách Tham số (Parametric) và phong cách Đương đại
Kiến trúc xanh và bền vững
Kiến trúc hiện đại là một biểu hiện của nhận thức về môi trường, sự nhạy bén văn hóa và đổi mới vật liệu. Các kiến trúc sư như Glenn Murcutt, Ken Yeang và Anupama Kundoo kết hợp truyền thống với công nghệ để giải quyết các thách thức của biến đổi khí hậu, hiệu quả năng lượng và công bằng xã hội (Edwards, 2010).
Thiết kế Kỹ thuật số và Tham số
Thời đại kỹ thuật số đã mang đến thiết kế tham số và kiến trúc tạo sinh. Các phần mềm như Grasshopper, Rhinoceros và các nền tảng BIM cho phép tạo ra sự tinh tế về hình thức và tối ưu hóa công năng chưa từng có. Các văn phòng như Zaha Hadid Architects và UNStudio là hình mẫu cho sự tổng hợp giữa nghệ thuật và thuật toán.
Toàn cầu hóa và Bản sắc Vùng miền
Kiến trúc hiện đại cũng đang đối mặt với sự đồng nhất trên toàn cầu và sự xóa nhòa bản sắc văn hóa. Để phản ứng lại hiện tượng trên, các phong trào như Chủ nghĩa phê bình khu vực (Critical Regionalism) (Frampton, 1983) và Chủ nghĩa đô thị mới (New Urbanism) đã ủng hộ một lối thiết kế có bối cảnh, hòa nhập và ý thức về địa điểm. Kiến trúc của Balkrishna Doshi, Francis Kéré và Wang Shu cho thấy sự giao lưu toàn cầu có thể dung hòa với bản sắc địa phương.
Kết luận
Sự phát triển của các phong cách kiến trúc không phải là một quá trình tuyến tính hay đồng nhất. Nó thể hiện sự tương tác năng động giữa các giá trị văn hóa-xã hội, sự phát triển vật liệu, thay đổi công nghệ và phản ứng với môi trường. Khi kiến trúc tiếp tục giải quyết những thách thức của thế kỷ 21- biến đổi khí hậu, bất bình đẳng đô thị, biến động công nghệ – những bài học từ lịch sử càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Việc thấu hiểu sự tiến hóa của kiến trúc mở ra một phản ứng mang tính phê phán, hòa nhập và nhân văn cho môi trường xây dựng tương lai.
Biên dịch: Hương Giang | Re-thinkingthefuture
Nguồn: kienviet
