Trải nghiệm hậu quả của sự phong bế, lạc hậu và căn bệnh chủ quan, duy ý chí, chúng ta nhận thức rõ dần vị trí quan trọng của tri thức, của văn hóa; văn hóa ngày càng phát huy vai trò của một tác nhân điều chỉnh, thúc đẩy đời sống chính trị, kinh tế, xã hội trong thế giới hiện đại.
Văn hóa, bản thân nó là một giá trị, để đối lập với những gì phi văn hóa, phản văn hóa. “Văn hóa chính là sự kết hợp tất cả những gì tốt đẹp nhất trong mỗi dân tộc”. Văn hóa được xác định ở tính nhân văn của nó, và ở sự kế tục, bồi đắp, tự làm giàu thêm và làm giàu cho nhau của nhiều khu vực, nhiều miền, nhiều niên đại, nhiều thế kỷ.
Đã có hàng trăm định nghĩa về văn hóa, nên việc tìm kiếm thêm một định nghĩa mới là khó, và cũng không thật sự cần thiết. Điều quan trọng là hiểu văn hóa như một giá trị, và là giá trị lớn với vai trò của nó hôm nay.
Những giá trị văn hóa lớn không bài trừ mà bổ sung cho nhau, chẳng hạn giữa Đông và Tây; là sự tiếp tục nhau chứ không phủ định hoặc thủ tiêu nhau, như Phục hưng và Ánh sáng, Cổ điển và Hiện đại… Nhưng khi nói đến các giá trị chung, giá trị nhân loại, lại không được quên mặt gắn bó với nó là các giá trị quốc gia và dân tộc. Có thể nói giá trị mang tính hằng số của văn hóa là giá trị dân tộc. Văn hóa dân tộc, đó là khái niệm thật sự hiện hữu, không dễ bác bỏ, vừa như một khái quát lịch sử, vừa như một định hướng bền vững ở tương lai. Nếu sự nhất thể hóa kinh tế đang là xu hướng chung cho nhiều khu vực, nhiều quốc gia, thì sự đa dạng hóa về văn hóa, gắn với bản sắc riêng của mỗi dân tộc lại là mục tiêu chung của bất cứ cộng đồng nào trong đại gia đình nhân loại. Văn hóa dân tộc trường tồn cùng lịch sử, từ khi hình thành các dân tộc nó không chịu tự đánh mất mình, chừng nào mỗi dân tộc và các dân tộc cùng tồn tại.
Xã hội hiện đại đòi hỏi sự đa dạng hóa về văn hóa, nhưng mặt khác lại chứa đựng một nguy cơ về sự đồng nhất, sự mờ nhòa, do các mục tiêu chung về kinh tế, do ưu thế của kỹ thuật, do quá trình thế giới hòa nhập nhanh chóng, rộng khắp những thành tựu trên mọi lĩnh vực của mọi khu vực. Các thành phần được ưa chuộng ở một vùng có thể truyền lan và tràn ngập trên mọi kênh dẫn của thông tin quảng cáo, và mọi con đường giao lưu. Nhưng chính do sự đe dọa của cái đồng nhất thế giới, của những ưu thế về kinh tế, kỹ thuật, mà vấn đề văn hóa, văn hóa dân tộc và bản sắc dân tộc của văn hóa lại nổi lên như một phương tiện điều tiết và chế ngự.
Vai trò văn hóa và yêu cầu gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là điều luôn luôn được nhắc nhở, và thật sự nổi lên thành vấn đề, thành một lực hút, một mối quan tâm, đặc biệt khi đất nước đứng trước nhu cầu canh tân, phát triển, khi đất nước đang mở dần sự giao lưu và đón nhận sự đối sánh, đến từ khu vực và nhân loại. Chính phải qua giao lưu và đối sánh ta mới có điều kiện nhìn rõ về mình, về bản thân mình. Để bớt chủ quan, tự mãn nhìn thiên hạ với con mắt xa lạ hoặc kỳ thị, và cũng để tránh mặc cảm xấu hổ, bi quan, tự ti như trong buổi đầu tiếp xúc với văn minh phương Tây.
Thế kỷ 21, với sự phát triển của khoa học và công nghệ, gắn với sự không ngừng mở rộng mọi nhu cầu của con người, gắn với sự tăng nhanh sức tiêu thụ, gắn với sự nhất thể hóa kinh tế, đời sống, bao gồm những triển vọng kỳ vĩ và cả những lo âu cùng hiểm họa, ngọn gió (hoặc làn sóng) hiện đại đó, gắn với đời sống chúng ta với tốc độ rất nhanh, cùng với sự nhận thức đúng về xã hội hiện đại và sự đón nhận xu thế hiện đại hóa, lẽ dĩ nhiên sẽ đưa tới sự gia tăng ý nghĩa đóng góp của văn hóa. Trải nghiệm hậu quả của sự phong bế, lạc hậu và căn bệnh chủ quan, duy ý chí, chúng ta nhận thức rõ dần vị trí quan trọng của tri thức, của văn hóa; văn hóa ngày càng phát huy vai trò của một tác nhân điều chỉnh, thúc đẩy đời sống chính trị, kinh tế, xã hội trong thế giới hiện đại.
Giao lưu và hòa nhập vào thế giới là xu thế chung của thời đại, là tất yếu lịch sử. Chính trị mở đường cho kinh tế và kinh tế thường đi trước, nó đang diễn ra trong thực tiễn hôm nay. Nhưng để tạo thế chủ động, không phạm sai lầm thì văn hóa có vai trò điều chỉnh thúc đẩy.
Văn hóa trong nghĩa rộng của nó ở đất nước ta đang dần dần chứng tỏ vai trò động lực của sự phát triển xã hội. Gắn với bản sắc dân tộc và hướng tới sự đa dạng, văn hóa là cầu nối đưa dân tộc vào nhân loại, nhưng không làm cho dân tộc bị che khuất, mờ nhòa. Văn hóa dân tộc trong xã hội hiện đại một hướng về cái riêng, cái độc đáo và sự đa dạng và một hướng về những mục tiêu chung, về sự nhất thể, tưởng như trái ngược nhau, nhưng chính lại là biểu hiện biện chứng của sự phát triển thuận theo quy luật tiến lên của đời sống con người, của xã hội loài người.
Nguyễn Cửu Loan
